Systeemwerk, waarbij de dynamiek en patronen van een groep duidelijk worden, wordt de laatste jaren steeds populairder. Schrijfster Susan Smit stelde haar familie op en kwam tot mooie inzichten. 

Bij familieopstellingen denk ik aan mensen die elkaar niet kennen en die in de ruimte rondom iemand op plekken moeten gaan staan om verschillende familieleden te vertegenwoordigen. Deze ‘representanten’ voelen dan dingen die horen bij de persoon op die plek. Systemisch werk zou meer inzicht geven in jouw plek in het familiesysteem, of je rol in de familie, en hoe (soms onbewuste) patronen van generatie op generatie worden doorgegeven. Mijn zoontje deed, toen hij zes was, tijdens een coachingstraject een familieopstelling waarbij hij blaadjes met de namen van zijn familieleden erop geschreven in de ruimte neerlegde. Toen de opstelling er lag, werd er voor mij en zijn vader in één klap veel duidelijk.

De basis van systeemwerk is bedacht door de Duitse psychotherapeut Bert Hellinger (1925-2019). Hij ontwikkelde een therapie waarbij iemands systeem van herkomst wordt nagebootst zodat de relaties tussen familieleden en eventuele knelpunten daartussen kunnen worden herkend en erkend. Ook andere groepen, zoals binnen organisaties, kunnen systemisch worden opgesteld. Hardnekkige patronen en belemmerende overtuigingen zijn vaak terug te voeren op het familiesysteem; net als in de natuur kent dat systeem wetmatigheden die niet direct zichtbaar zijn, maar die een grote invloed uitoefenen op hoe je in het leven staat.

De juiste plek

Rond mijn twintigste ben ik een paar maanden in therapie gegaan om mijn jeugd uit te pluizen en daarna ben ik me blijven ontwikkelen met allerlei workshops en sessies. Toen ik op mijn 43ste werd verrast door het vertrek van de vader van mijn kinderen, deed ik in het crisisjaar dat volgde veel, wat ik noem, schaduwwerk. Ik onderzocht, nu alles toch al overhoop lag en ik me als een slak zonder huisje voelde, hoe ik me vroeger had gehecht, hoe ik in de liefde stond en welke ondermijnende overtuigingen en patronen ik me had eigen gemaakt en had overgenomen. Voor mijn gevoel heb ik die familie van mij, en mijn rol daarin, behoorlijk in beeld, maar toch ben ik nieuwsgierig naar het effect van een therapeutische familieopstelling en wat mij dit kan brengen.

Vandaag ga ik mijn nest systemisch onderzoeken met Eva Walgemoet, als coach gespecialiseerd in familieopstellingen en oprichter van opleidingscentrum Groepshart. Ze werkt in de traditie van ‘de fontein’, zoals Els van Steijn het formuleerde in haar gelijknamige boek. Eva blijkt een vlotte, warme vrouw te zijn. ‘De fontein is een metafoor voor de verschillende lagen van een familie,’ legt ze uit. ‘Het water in een fontein stroomt van boven naar beneden in verschillende, steeds grotere bakken, zoals je een stamboom ook kunt zien. Het is zaak om als mens in de juiste “bak” te staan, onder je ouders.’

Wat gebeurt er dan als je niet op de juiste plek staat? ‘Als je bijvoorbeeld altijd het gevoel hebt gehad voor je ouders te moeten zorgen, dan sta je niet in de bak onder je ouders maar in de bak boven hen. Op die plek ontvang je niet de stroming die essentieel is voor hoe je leven verloopt. Je raakt uit verbinding met de familie en zal dan veel op eigen kracht moeten doen. Je kunt dan nog steeds veel bereiken en gelukkig zijn, maar je kunt uitgeput raken of het steeds nèt niet redden.’

Bestaat er zoiets als een familieziel? ‘Ik noem het liever een familiegeweten,’ zegt Eva. ‘Als iemand wordt uitgesloten, dan zal het familiegeweten dit bijvoorbeeld niet accepteren. Die persoon hoort erbij, wat diegene ook heeft gedaan. Het kan dan zijn dat het een generatie overslaat en een kind onverklaarbaar gedrag vertoont. Door onbewuste identificatie kan het kind iets dragen wat niet door de familie wordt gedragen. Het systeem zorgt ervoor dat het naar boven komt zodat het kan worden verwerkt en geïntegreerd.’

Poppetjes

Het is tijd om mijn familieopstelling op tafel neer te zetten. Eva stalt links en rechts mannelijke en vrouwelijke houten poppetjes uit, in verschillende rijen van groot naar klein, waaruit ik kan kiezen. Waarom werkt ze met poppetjes in plaats van representanten? ‘Omdat representanten soms geen idee hebben wat ze moeten zeggen,’ legt ze uit, ‘wat mij bij de vraag oproept hoe representatief ze dan wel zijn. Het succes valt of staat bij de persoon die de rol op zich neemt. Met poppetjes maak je heel gemakkelijk overzichtelijk hoe je ten opzichte van elkaar staat om onbewuste patronen te herkennen.’

Ik blijk de poppetjes op plekken te moeten neerzetten die me door Eva worden aangereikt, overeenkomend met hoe ze volgens een gezonde familieopstelling zouden moeten staan. Ik merk dat ik dat jammer vind, omdat ik dan niet kan voelen waar ze voor mijn gevoel werkelijk ten opzichte van mij staan. Het is alsof ik een schaakbord met standaardopstelling moet neerzetten, in plaats van een potje te spelen. Toch besef ik dat ik nog altijd kan ‘spelen’ met de afstand tussen de poppetjes, de grootte en kijkrichting ervan. 

We beginnen bij de uiterste tak van de familie die ik ken. Dat zijn mijn overgrootmoeder en -vader van mijn moederskant, wiens leven ik een keer in een historische roman, Vloed, heb beschreven. Daaronder mijn grootmoeder en grootvader van moederskant en vaderskant, mijn vader en moeder, ooms en tantes en ikzelf. Mijn oudere broer moet rechts van mij, zijn zoon onder hem. Onder me plaats ik mijn kinderen en links van me de vader van mijn kinderen en mijn huidige partner. Ik pak kleine en grote poppetjes en zet ze neer zonder er al te veel bij na te denken. Liever blijf ik voelen en waarnemen wat zo’n poppetje, die ik begeestig met een naam, bij me oproept.

De opstelling staat voor me als een groepje poppetjes op verschillende afstanden van elkaar. Een paar poppetjes kijken weg: de grootouders van mijn vaders kant, mijn vader en de zoon van mijn broer. Mijn ouders, die gingen scheidden toen ik achttien was, heb ik een flink stuk uit elkaar geplaatst. Het geheel ziet eruit als een oerbos met bomen die bij elkaar staan en via hun wortels met elkaar verbonden zijn. Het ontroert me alleen al om te kijken naar de mensen uit wie ik ben voortgekomen, naast me heb gehad en die ikzelf heb voortgebracht. Ook het zusje van mijn moeder, dat na een paar maanden stierf, staat opgesteld en dat raakt me. Ik voel de behoefte om haar naam uit te spreken en dat geeft een mooi gevoel: zij hoort erbij. 

Eva stelt me vragen die behoorlijk confronterend zijn. Waarom koos ik dit kleine poppetje? Waarom kijkt dat poppetje weg van de rest? Wat betekende deze persoon voor mij? Het verrast me dat een vlaag van emotie me overspoelt als ik praat over mijn oom van moederskant die onlangs is overleden. Na een conflict in de familie zag ik hem nauwelijks meer. ‘Hij had voor mij als vaderfiguur veel kunnen betekenen,’ hoor ik mezelf zeggen. Ook mijn grootvader van moederskant, die ik nooit heb gekend, roept emotie in me op. Hem heb ik als een voorbeeld gezien van een man die je kunt vertrouwen en die er voor je is. Mijn eigen vader staat in de opstelling ver van me af, zoals dat voor mijn gevoel klopt. Ik voel me vooral het kind van mijn moeder. Haar bescherming en liefde gaven me een basis in het leven. Bij mijn vader voelde ik altijd meer afstand. Na mijn achtste voelde het alsof hij niet meer zo betrokken was, ook door een alcoholverslaving.

Plek als kind

Eva vraagt of ik mezelf wil verschuiven naar een plek waar ik mezelf als kind voelde staan. Ik schuif mijn poppetje bijna naast mijn moeder en nog verder weg van mijn vader. Mijn broer zet ik niet meer rechts, zoals dat hoort, maar links van me richting mijn vader. Dat laatste verbaast me, want zo close waren die twee niet. Bovendien staat hij nu niet meer op de plek van de oudere broer, maar die van de jongere. 

Het mooie is dat ik me realiseer dat ik mezelf als de volwassen Susan niet meer op die plek zou neerzetten. Het heeft me wat jaren gekost, maar ik voel geen boosheid of verdriet meer bij wat mijn vader me niet heeft kunnen geven. ‘Het was onvermogen, geen onwil,’ zeg ik. ‘Ik neem hem niets kwalijk, want ik weet dat hij deed en doet wat in zijn vermogen ligt.’ Het zien van de poppetjes van zijn ouders boven hem, die voor mijn gevoel nauwelijks een beschermend soort liefde konden bieden, doen me dat nog sterker beseffen. 

Ik zeg iets waarbij ik denk dat Eva me gaat corrigeren. ‘Ik heb geleerd om niets van hem te verwachten en voel me sindsdien nooit meer teleurgesteld.’ Het tegendeel blijkt waar, want ze prijst me ervoor. ‘Dat zegt me dat je jezelf niet boven je vader plaatst door hem te willen veranderen, maar hem accepteert zoals hij is. Je zult daarom ook nooit in relaties gaan zoeken naar wat je onbewust nog van je vader verlangt.’ Wel vraagt ze me naar een mooie herinnering van mijn vader en het doet me goed die te delen.

We kijken naar de wegkijkende poppetjes in de lijn boven me die afbuigt naar mijn broer en zijn zoon. Bij mijn neef is autisme vastgesteld, een diagnose waarin mijn broer zichzelf achteraf ook wel herkende. ‘Zou het kunnen zijn dat je vader ook in het autistische spectrum zit?’ vraagt Eva. Het is alsof ze een gordijn wegtrekt. Ik zie hoe het van de ene op de andere generatie overspringt en overweeg de mogelijkheid dat mijn vaders ouders ook autistische trekken hadden. Het inzicht geeft me helderheid; een verklaring waarom er altijd ruis op de lijn zat in het contact met iedereen op die lijn. Ik voel opluchting dat het niet met mij te maken had als persoon of met onze band die er wel degelijk is. Ik kan iets voelen verschuiven.

‘Je bent voor de helft uit deze mensen voortgekomen,’ zegt ze terwijl ze de linkerkant aanwijst, ‘en voor de andere helft uit deze.’ Ik knik. ‘Je vader heeft je altijd meer gegeven dan jij hem, want hij heeft je het leven gegeven.’ Ook die komt binnen en ik slik tranen weg. Ik schuif het poppetje dat mij voorstelt weer op zijn goede plek: in het midden onder mijn vader en moeder. Ik bekijk het tafereel, het web waarin ik verbonden ben. Ik zie wat ik niet hoef te dragen en wat ik mag ontvangen, en voel een onmetelijke dankbaarheid. Ik ben het kind van mijn moeder. En van mijn vader. 

Dit artikel verscheen eerder in de winterspecial van Wendy

Over Eva Walgemoet

Eva Walgemoet is als coach gespecialiseerd in familieopstellingen. Het is de missie van Eva om meer inzicht en bewustwording te geven in hoe (soms onbewuste) patronen van generatie op generatie binnen families worden doorgegeven. Middels familieopstellingen geeft zij al binnen een sessie duidelijkheid over jouw familiesysteem en hoe je bepaalde patronen en systemen positief kunt doorbreken. Ook is zij oprichter van GroepsHart – Systemisch werken & Mindset – waarbij jij leert om groepsopstellingen te kunnen uitvoeren met zowel kinderen als volwassenen.

Op 13 mei geeft Eva een speciaal retreat voor vrouwen in een pittoreske kapel in dieren. Kijk op haar site voor meer informatie.