Smartphones en social media zijn niet meer weg te denken uit onze samenleving. Maken ze ons leven makkelijker en helpen sociale media ons om meer verbonden te zijn, of zorgt het juist voor meer onzekerheid, stress en eenzaamheid?  Moeten we onze kinderen beschermen tegen de negatieve gevolgen van smartphones en sociale media?

Jonathan David Haidt een Amerikaanse sociaal psycholoog en hoogleraar Ethisch Leiderschap aan de Stern School of Business van de New York Universit pleit van wel. Hij onderzocht de impact van digitale technologie en kwam tot een schokkende conclusie: Smartphones, social media en andere digitale apparaten zijn net zo verslavend als cocaïne.  Haidt schreef er een beststeller over ‘The Anxious generation.’ Volgens The New York Times een belangrijk nieuw boek dat verschuiving van de energie en aandacht van kinderen van de fysieke wereld naar de virtuele wereld en het als catastrofaal bestempelt.

Wat gebeurde er met jongeren in het begin van de jaren 2010?

Haidt’s bevindingen worden bevestigd door diverse studies en experts in de geestelijke gezondheidszorg. De toename van psychische klachten bij jongeren, met name depressie en angst, wordt steeds vaker in verband gebracht met overmatig schermgebruik.

In zijn boek verklaart hij deze toename van angstgevoelens bij jongeren door twee belangrijke ontwikkelingen te belichten.

1. De afname van het (buiten)spelen

Vanaf 1980, met een sterke toename in de jaren ‘90, nam de hoeveelheid (buiten)spelen voor kinderen af. Kinderen hebben echter juist vrij spelen nodig om hun hersenen te ontwikkelen en zich voor te bereiden op het volwassen leven. Door toenemende angst voor veiligheid, mede aangewakkerd door de media, gingen veel ouders in Angelsaksische landen de vrijheid van kinderen om buiten te spelen beperken. Dit terwijl de “echte wereld” in de jaren 1990 juist veiliger werd. Het verlies van het ongedwongen spelen en de toename van constante volwassen toezicht beroofden kinderen van wat ze hard nodig hadden om met de normale angsten van hun kindertijd om te gaan: de kans om te ontdekken, grenzen te verleggen, hechte vriendschappen te sluiten door gedeelde avonturen en te leren om zelf risico’s in te schatten.

2. De opkomst van de smartphone-kindertijd.

In de jaren 2000, met een sterke toename vanaf 2010, begon de “smartphone-kindertijd”. Jongeren ruilden hun oude telefoons in voor smartphones met toegang tot sociale media platforms, ondersteund door het nieuwe high-speed internet en onbeperkte dataplannen. Deze “Grote Herschikking van de Kindertijd”, zoals de auteur het noemt, vond plaats tussen 2010 en 2015. Volwassenen begrepen vaak niet wat er zich afspeelde in de virtuele wereld van kinderen en misten de kennis om hen te beschermen tegen techbedrijven die hun producten verslavend ontwierpen. Hierdoor werden kinderen juist overbeschermd in de echte wereld, terwijl ze in de virtuele wereld aan hun lot werden overgelaten.

Schermtijd: Een groeiend probleem onder jongeren

 Nederlandse jongeren brengen ook meer tijd door op hun scherm dan ooit tevoren. Zo zitten scholieren gemiddeld vijf uur per dag op hun smartphone en vindt ruim de helft van de kinderen tussen de 9 en 13 jaar zichzelf telefoon-verslaafd. Inmiddels besteden ze gemiddeld honderd minuten per dag aan digitale media op tablet, telefoon of televisiescherm waar ze vooral op TikTok, Instagram, Snapchat en andere sociale media zitten. Die hebben als kenmerk ‘sociaal’ te zijn, maar tegelijkertijd zijn jongeren van nu ongelukkiger, onzekerder en eenzamer dan voorheen, zo wees het onderzoek ‘Gezondheid en welzijn van jongeren’ in Nederland uit. Ze spreken namelijk minder met elkaar af en vertonen meer gedragsproblemen en zijn vaker depressief.

Dit overmatig gebruik van digitale apparaten heeft grote gevolgen.

Uit een Britse Millennium Cohort Study, die 19.000 kinderen volgde die geboren zijn in 2000-2002, ontdekte dat depressieklachten, vooral onder meisjes, hand in hand stegen met het aantal uren besteed aan sociale media. Meisjes die meer dan vijf uur per dag op sociale media doorbrachten, hadden drie keer meer kans om depressief te worden dan meisjes die het helemaal niet gebruikten. Er is wel een kanttekening. Deze studie alleen is niet genoeg om te bewijzen dat sociale media depressie veroorzaakt (het is mogelijk dat depressieve mensen meer tijd online doorbrengen).

Psychiater Esther van Fenema vertelt in de uitzending van ‘WNL op zondag’ dat jongeren geboren rond het jaar 2000 steeds vaker kampen met psychische klachten. Ze wijst erop dat het geen verrassing is dat dit gebeurt, gezien het feit dat kinderen al van jongs af aan urenlang naar schermen staren, voornamelijk naar sociale media, waar de druk om leuk, geweldig en bijzonder te zijn constant aanwezig is. Dit resulteert uiteindelijk in klachten, zeker voor degenen die kwetsbaar zijn. Van Fenema vindt het dan ook opmerkelijk dat volwassenen zo naïef zijn over het schermgebruik. Terwijl we in de fysieke wereld bezorgd zijn over de veiligheid van onze kinderen, laten we hen in de digitale wereld juist vogelvrij rondlopen.

Ze legt ook uit dat sociale media het beloningssysteem in ons brein activeert, wat ons blij maakt bij bepaalde prikkels. Het constante streven naar likes op sociale media kan enorm verslavend zijn. En voor het brein maakt het dan eigenlijk niet uit of dat cocaïne, porno of sociale media is. Dit alles kan leiden tot somberheid, angstgevoelens, leegte en zelfs suïcidale gedachten bij jongeren.

Haidt maakt in zijn boek onderscheid tussen jongens en meisjes op sociale media. Meisjes zijn vatbaarder voor sociale vergelijkingen en online misbruik, terwijl jongens meer te kampen hebben met lethargie en passiviteit. Hij noemt het een ‘Failure to launch’, waarbij ze inactief blijven, onderuitgezakt op de bank zitten en geen vooruitgang boeken. Het is duidelijk dat voor beide groepen het contact maken en leren omgaan met elkaar in plaats van constant op schermen te kijken van essentieel belang is.

De oplossing 

Het is gek dat de grote techbedrijven de macht hebben en de regeringen eigenlijk steeds minder. Opmerkelijk is ook dat in de Netflix-documentaire The Social Dilemma de makers van die sociale media van het eerste uur zeggen dat ze hun eigen kinderen geen telefoon geven.

Op 1 januari 2024 heeft er gelukkig een belangrijke verandering in het Nederlandse onderwijssysteem plaatsgevonden. Het gebruik van mobiele telefoons op middelbare scholen is niet langer toegestaan. Dit verbod wordt vanaf het schooljaar 2024-2025 uitgebreid naar basisscholen en het (voortgezet) speciaal (basis)onderwijs.

Ook in Frankrijk wordt er hard gewerkt aan een plan. Een commissie van Franse wetenschappers is met vergaande adviezen gekomen over het gebruik van sociale media door kinderen. De wetenschappers stellen voor om kinderen tot 3 jaar nooit achter een scherm te zetten, of het nu een televisie is, een telefoon of een tablet. Tot 6 jaar moet het schermgebruik minimaal blijven en altijd onder ouderlijk toezicht gebeuren. Kinderen zouden tot 11 jaar geen mobiele telefoon moeten hebben. Tot 13 jaar zou een smartphone taboe moeten zijn. En tot 15 jaar zouden sociale media verboden moeten zijn. Het is nog onbekend wat Macron met de aanbevelingen gaat doen. Naar verluidt zou hij enkele adviezen willen overnemen en ook met verboden en geboden willen komen.

Tips voor ouders

Het moge duidelijk zijn dat het onlinegedrag van kinderen moet veranderen, omdat er grote gezondheidsrisico’s zijn. Het gebruik van sociale media is een risicofactor voor gevoelige kinderen en kan leiden tot angsten en depressies. Buitensporig gebruik kan leiden tot psychische problemen. Kinderen moet dus weer leren om buiten te spelen met elkaar of gewoon eens een boek te pakken en daar moeten wij ze een handje bij helpen.

Enkele tips voor ouders:

• Stel grenzen aan schermgebruik:Bepaal hoeveel tijd je kind per dag of per week mogen besteden aan digitale apparaten.
• Wees een goed voorbeeld:Laat je kind zien dat er meer in het leven is dan digitale technologie. Maak tijd voor gezamenlijke activiteiten zonder schermen.
• Praat met je kind over online veiligheid:Leer je kind om kritisch om te gaan met online-informatie en om zich te beschermen tegen online gevaren
• Stimuleer offline activiteiten:Zorg dat je kind voldoende bewegen, creatief bezig zijn en sociale contacten hebben in de echte wereld.

Essentieel leesvoer

The Anxious Generation is essentieel leesvoer wat ons betreft. Haidt roept krachtig op tot collectieve actie. Hij beschrijft concrete stappen die ouders, leraren, scholen, techbedrijven en overheden kunnen nemen om de epidemie van psychische aandoeningen te stoppen en onze kinderen gezond op te laten groeien.

Naast de oproep tot schooltelefoonverboden, bepleit Haidt dat overheden wettelijk vastleggen dat techbedrijven een zorgplicht hebben jegens jongeren, dat de digitale meerderjarigheid naar 16 jaar moet worden verhoogd en dat bedrijven gedwongen worden om een goede leeftijdscontrole in te stellen – allemaal uiterst zinvolle en langverwachte ingrepen.

Het boek is nu alleen nog beschikbaar in het Engels. 20 juni verschijnt het boek ook in het Nederlands.

Bronnen:

• HBSC 2021 Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland
• WNL op zondag – psychiater Esther Fenema
• Het boek ‘The Anxious generation’
• Britse Millennium Cohort Study