Door de coronacrisis staan overheden wereldwijd voor enorme uitdagingen en keuzes bij de bestrijding ervan. Noodmaatregelen die zijn ingevoerd om de gezondheid te beschermen, brengen ook het risico van machtsmisbruik en schending van mensenrechten met zich mee. Janneke Bazelmans is milieujurist en werkt bij Milieudefensie, onderdeel van het wereldwijde netwerk Friends of the Earth. Ze hoort dagelijks verhalen over grove mensenrechtenschendingen, illegale ontbossing en afzwakken van wetten die mens, dier en milieu juist moeten beschermen. We delen de blog die Janneke schreef voor Wereldwijven.

Kwetsbaren worden het hardst getroffen

Het coronavirus waart overal en lijkt rijk en arm, zwart of wit, man of vrouw even hard te treffen. Schijn bedriegt. Veel mensen verkeren in onveilige woonsituaties, worden bedreigd voor hun gezondheid en hun levensonderhoud en lopen mogelijk zelfs gevaar voor hun eigen overheid. Het zijn vooral de meest kwetsbaren, degenen onderaan de maatschappelijke ladder, onderaan (internationale) productieketens, die het hardst getroffen worden. Vrouwen harder dan mannen. Maar bovenal zijn het degenen die voor Covid-19 ook al de pineut waren.

De lijst met mensenrechtenschendingen door overheden of gelinkt aan internationale bedrijfsactiviteiten is altijd al ellenlang. Voortdurend hoor ik verhalen over grove mensenrechtenschendingen, illegale ontbossing en afzwakken van wetten die mens, dier en milieu moeten beschermen. Het zijn de gevolgen van de wijze waarop we leven, hoe we wereldwijd heersen, investeren, produceren, verdelen, consumeren en verspillen. Over hoe we met de planeet, met dieren, de natuur en elkaar omgaan. De coronacrisis legt de zwakke plekken uit dat systeem genadeloos bloot.

Quarantaine als luxe

Negen jaar geleden verhuisde ik van Amsterdam centrum naar een Brabants dorp met 750 inwoners. De coronacrisis laat mij zien hoe bevoorrecht ik ben. Thuisquarantaine met voor ieder gezinslid een eigen kamer, een eigen computer, goede wifi en een ruime tuin is geen enkel probleem. Hoe anders is dit voor daklozen, voor gezinnen in een flatje, voor de miljoenen mensen wereldwijd die dicht opeengepakt zitten in vluchtelingenkampen en sloppenwijken, zonder elektriciteit, zonder schoon drinkwater en met een gebrek aan voedsel.

In kamp Moria op Lesbos delen 167 mensen één wc en 242 mensen gebruiken dezelfde douche. Hoe kunnen zij veilig afstand houden tot elkaar en hun handen regelmatig wassen? Als schoon drinkwater niet eens voldoende voorhanden is, laat staan dat er toegang tot (goede) gezondheidszorg is. Daarnaast zijn er veel verhalen van fabrieksarbeiders of plantage-werkers die niet in quarantaine mogen en moeten blijven werken. Ze zijn bezorgd over spreiding van het virus omdat de werkruimtes slecht zijn geventileerd en afstanden tussen werknemers klein zijn.

Impact ver in productieketens

Coronamaatregelen hebben een impact ver in productieketens. Neem nou de kledingindustrie, een sector die hard door het virus geraakt is. Diverse Westerse bedrijven (waaronder C&A en Primark) annuleren hun kledingorders in onder andere Bangladesh (ook als de kleding al klaar is), stoppen met nieuwe orders plaatsen of eisen hoge kortingen. Zo schuiven ze de gevolgen van Covid-19 door naar de zwakste schakels, helemaal onderaan de productieketen. Terwijl deze sector van groot belang is voor de economie van het land. Tachtig procent van de Bengaalse export is kleding. In de ongeveer vierduizend kledingfabrieken werken vier miljoen mensen, voornamelijk vrouwen.

COVID-19 is niet genderneutraal

Wereldwijd worden vrouwen en meisjes harder getroffen door coronamaatregelen en door de economische gevolgen, bijvoorbeeld door discriminatie, genderongelijkheid, huiselijk geweld en het instorten van de informele economie (zoals de straatverkopers en de kleine eetstalletjes langs de kant van de weg). Vrouwen die sowieso al structureel onderbetaald worden, moeten nu risico’s nemen omdat ze zich niet kunnen veroorloven om thuis te blijven. Secretaris-generaal van de Verenigde Naties Antonio Guterres gaf aan:

‘Vrouwen en meisjes zullen het hardst getroffen worden door deze pandemie. Gendergelijkheid en vrouwenrechten zijn essentieel om samen door deze pandemie te komen.’

Doel leidt tot extreme noodmaatregelen

Een ‘giftige lockdown-cultuur,’ zo noemde Georgette Gagnon, operationeel directeur van de mensenrechtentak van de Verenigde Naties, de situatie in landen waar de politie en veiligheidstroepen buitensporig en soms dodelijk geweld gebruiken om lockdowns en uitgaansverboden af te dwingen. Zo heeft de Filipijnse president Duterte politieagenten, militairen en gemeenteambtenaren de opdracht gegeven om mensen die zich verzetten tegen quarantainemaatregelen of die protesteren voor noodhulp dood te schieten. De Maleise regering heeft duizenden burgers vastgezet wegens overtreding van de lockdown regels.

En ook in landen als Liberia, Oeganda, Kenia, Brazilië, Indonesië, Nigeria, Zuid-Afrika, de Verenigde Staten, Marokko, Cambodja en Iran wordt de lockdown misbruikt om minderheden en tegenstanders van de regering te intimideren, migranten en mensenrechtenbeschermers op te pakken en journalisten en maatschappelijke organisaties aan te pakken. De Verenigde Naties rapporteert over beschietingen en opsluitingen van mensen die zich op straat begeven op zoek naar voedsel.

De spoedwet

Zelfs in Nederland worden mensenrechten beperkt door de ingevoerde noodmaatregelen. Hieraan ontkom je niet als je degelijke beschermingsmaatregelen wil nemen, maar wat me verbaasde is hoe snel en bijna geruisloos grondrechten in Nederland buiten werking zijn gesteld. Ik noem het recht op demonstratie, de vrijheid van vergadering, het recht op onderwijs, de vrijheid van geloof en het recht op vrij reizen. Via een app die in de haast ontwikkeld zou worden (godzijdank nog niet gelukt) zouden we bovendien onze recht op privacy zowat opgeven.

De spoedwet die eigenlijk al op 1 juli in werking had moeten treden, is vooralsnog aangehouden. Deze wet geeft het kabinet de mogelijkheid maatregelen die in strijd zijn met de grondwet te nemen zonder goedkeuring door het parlement. Onwenselijk. Noodmaatregelen moeten legaal, noodzakelijk, tijdelijk en niet-discriminerend zijn. De focus moet liggen op de minst ingrijpende aanpak om de volksgezondheid te beschermen. Meer dan ooit moeten regeringen transparant zijn en informatie verschaffen. Helaas schort het daar de afgelopen maanden nogal eens aan. Hierdoor krijgen allerlei complottheorieën ruim baan.

Machtsmisbruik

Nu alle ogen al maanden gericht zijn op het bestrijden van het coronavirus kunnen overheden en bedrijven hun gang gaan en de crisis gebruiken als dekmantel om mensenrechten (tijdelijk) niet te respecteren, om hun macht uit te breiden en parlementen buiten spel te zetten, ruimte voor vrije pers en oppositie te beperken, om impopulaire maatregelen te nemen, milieunormen te versoepelen. In Hongarije heeft premier Viktor Orbán de bevoegdheid om voor onbepaalde tijd grotendeels per decreet te regeren. Critici kunnen monddood worden gemaakt want paniek zaaien is strafbaar gesteld. In enkele Amerikaanse staten zijn plannen aangekondigd om het recht op abortus in te perken om verspreiding van het coronavirus Covid-19 tegen te gaan. Het aantal deportaties van illegalen is de afgelopen maanden sterk gestegen, – onder het mom van Amerikanen beschermen tegen het virus-, waardoor het virus zich juist kon verspreiden over landen als Mexico, Guatemala en Honduras.

De kap van het regenwoud is wereldwijd met 150 procent gestegen in maart 2020 ten opzichte van maart in 2017-2019. Boskap gaat vaak gepaard met landroof van de inheemse bevolking. Milieu- en mensenrechtenbeschermers die protesteren worden gearresteerd; formeel onder het mom van je niet houden aan quarantainemaatregelen. In Indonesië heeft de regering milieuwetgeving over duurzaam bosbeheer afgeschaft en duurzaamheidscriteria voor palmolie afgezwakt. En er ligt ook al een wetsvoorstel klaar om illegaal gebruik van bos legaal te maken. De Braziliaanse minister van Milieu zegt letterlijk dat Covid-19 kansen biedt om snel de milieuwetgeving te versoepelen.

Solidariteit

De coronacrisis legt ook bloot hoe solidair we zijn, nationaal en internationaal. Zo zie je dat in Nederland veel mensen zorgen voor familie en diegenen die het nodig hebben. Er ontstaan allerlei hulpinitiatieven, van het uitdelen van voedselpakketten, boodschappen doen, online huiswerkhulp, oppassen tot kaartjesacties. Het dringt tot ons door welke beroepen we moeten koesteren. Naast onze zorgverleners waar we luid voor applaudisseren (maar die volgens het kabinet geen extra financiële beloning verdienen), zijn dat de mensen in het onderwijs, vuilnisophalers en de vakkenvuller. Degenen die onmisbaar zijn om de samenleving op korte termijn draaiende te houden.

Overheden komen met gigantische pakketten steunmaatregelen, in Nederland zowel voor een zzp-er en het mkb als voor grote multinationals. Zonder daar veel voorwaarden aan te verbinden. Solidariteit boven alles.

De vraag die mij al sinds het begin van de crisis bezighoudt is: hoe solidair moeten we zijn met bedrijven die dat zelf niet zijn?

Neem nou de kledingindustrie. C&A annuleert orders in Bangladesh, maar vraagt zelf wel overheidssteun aan. Ophef was er terecht over Booking, een bedrijf dat vorig jaar 4.8 miljard euro winst maakte, voor 8 miljard euro eigen aandelen in kocht, een fors dividend uitkeerde en deals met de belastingdienst heeft, om vervolgens direct bij de eerste corona-symptomen overheidssteun aan te vragen. Ook KLM komt in aanmerking voor miljardensteun zonder dat daar echt harde voorwaarden, zoals op het gebied van duurzaamheid, aan worden gesteld.

Blijkbaar gebruiken deze bedrijven hun winst niet om buffers voor slechtere tijden op te bouwen, iets wat van iedere zzp-er en mkb-er wel wordt verwacht. Het toppunt van de morele teloorgang zijn de bedrijven die in goede tijden belasting ontduiken en in slechte tijden steun aanvragen. Langzaamaan daalt het besef in dat we in een systeem leven waarin de winsten voor bedrijven en aandeelhouders zijn en de verliezen voor burgers. Juist nu moeten overheden voorwaarden verbinden aan de financiële steun die zij (lees: de belastingbetalers) bieden, voorwaarden voor een socialere maatschappij en ter bescherming van milieu, klimaat, biodiversiteit en mensenrechten.

Het nieuwe normaal

De coronacrisis laat de huidige machtsstructuren, ongelijkheden, onrechtvaardigheden en alle vormen van discriminatie en geweld zien en versterkt deze. ‘Het nieuwe normaal’ zou moeten betekenen een ander systeem. Een fundamentele omslag in de wijze waarop we investeren, produceren, internationaal handeldrijven en consumeren. Een systeem waarin mensenrechten centraal staan. Mensen boven bedrijven. Wereldwijd. Ook when nobody is watching.

De Wereldwijven

Op DeWereldwijven.com vind je verhalen die inspireren, verbinden en in beweging brengen vanuit de hele wereld. De Wereldwijven vormen een groeiend en inspirerend netwerk van Nederlandstalige vrouwen wonend in 60 landen. Zij brengen verhalen die je blik op de wereld verruimen en verkennen zo samen met jou hun eigen leefwereld en die van de mensen om hen heen. Of het nu gaat over ondernemende, avontuurlijke wereldvrouwen, cultuurverschillen, mensenrechten of actuele kwesties, de verhalen van De Wereldwijven weerspiegelen altijd een persoonlijke visie vanuit een bijzonder wereldwijd vrouwelijk perspectief.

Volg De Wereldwijven ook op Instagram en op Facebook.

Wil je meer weten over de effecten van coronavirus op mensen? Deze lees je hier.